gastcolumn in de Volkskrant julia wouters

Het is allemaal veel te afstandelijk en rationeel op het Binnenhof. Neem een voorbeeld aan de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern, stelt gastcolumnist Julia Wouters.

Een paar maanden geleden opende The New York Times een telefoonlijn. Ze vroegen lezers met kinderen daar te vertellen hoe het is om ouder te zijn in de coronapandemie.

Ouders belden vanaf het toilet, of zittend op de bodem van een kledingkast, om hun kroost te ontvluchten. Ze lieten hun emoties de vrije loop. Een groot gedeelte van de boodschappen die de bellers inspraken, bestaat uit ijzingwekkend geschreeuw. De bellers waren niet bij machte om hun frustraties, stress en wanhoop in woorden en coherente volzinnen te vatten.

Voor mij staan deze ouders symbool voor de angstige en emotionele tijden waarin we leven.

We hebben ons het afgelopen jaar telkens weer moeten aanpassen en niemand kan ons vertellen hoe lang de situatie nog gaat duren. We weten niet wat in de toekomst de effecten van de pandemie zullen zijn op ons leven en dat maakt ons bang en boos.

We kunnen ons het ene moment gedeprimeerd voelen en het volgende moment juist uitzinnig genieten van iets simpels als weer op een terras mogen zitten met een drankje, en de zon op onze snoet.

Ook in de politiek lopen de emoties hoog op. Maar de woede en verontwaardiging die we in de debatten zien, ontberen empathie voor de gevoelens van ons gewone burgers.

Ergens heeft het idee postgevat dat een serieus politicus rationeel en afstandelijk moet zijn.

Terwijl mensen zich zorgen maken over hun inkomen, hun (levens)werk, hun kinderen en hun geliefden, hun beknotte vrijheden en huidhonger, spreken onze politici over stappenplannen en routekaarten. Over de economie, het bedrijfsleven, de zorg en de onderwijsachterstanden. Aan de angst, de frustratie, de eenzaamheid, de wanhoop, besteden ze geen woorden.

Af en toe lezen ze een zin op die bedoeld is als warm, maar die niet uit hun hart komt, maar uit de pen van hun voorlichter. Hebben ze dan geen eigen ervaringen? Hoe gaat het met hun kinderen en ouders, met hun familie en vrienden?

Het lijkt wel of politici zichzelf opdragen zich los te koppelen van hun gevoelsleven.

Des te pijnlijker is het dat wanneer een politicus emoties toont, het meestal gaat over zijn of haar eigen lot. Deze week was dat demissionair minister Wouter Koolmees die aan tafel bij Op1 zei te zijn geëmotioneerd door de in zijn ogen onterechte kritiek op hem en zijn collega’s. ‘We krijgen het verwijt de oplossing actief te hebben tegengewerkt, en dat is niet waar. Daar ben ik best geëmotioneerd over.’ Het is niet verwonderlijk dat de slachtoffers op hun beurt weinig compassie voor hem konden opbrengen.

De populistische partijen slagen er als enige in woorden te geven aan onze emoties. Ze kanaliseren de woede en verontwaardiging. Hoewel dat oplucht, biedt het ons niet de troost waar we naar hunkeren. Het voedt onze onvrede en het cynisme. En daarmee groeit het wantrouwen en de teleurstelling die we voelen over een overheid die er niet voor ons is. Dat is een risico voor onze democratie.

Want ondanks steunpakketten en actieplannen en vaccinatiestraten, ondanks de enorme hoeveelheden geld die worden uitgetrokken, blijven we zitten met dat lege gevoel. Het ontbreekt aan iemand die met een hoopvol verhaal onze emoties kan raken. Ons kan optillen en ons vertrouwen geeft dat we gezien en gehoord worden.

Om in de beeldspraak van de ouders te blijven: We krijgen een hardvochtige vader en Kamerleden die reageren als opstandige pubers. Maar wie vertolkt de zachtaardige en zorgzame rol (m/v) van iemand die ons begrijpt en troost?

Als je je daar niets bij kunt voorstellen dan is het de moeite waard eens te kijken naar de manier waarop Jacinda Ardern, de premier van Nieuw-Zeeland dat doet. Ze laat zien hoe zachte kracht eruitziet. Ze praat alsof ze bij je op de bank zit, of ze een vriendin van je is en op warme en optimistische toon je moed inpraat. Ze toont begrip voor mensen die het moeilijk hebben. Ze besteedt veel woorden aan de gevoelens en twijfels van mensen.

Dat werkt helend en geruststellend.

Het is hoog tijd voor politici die weer persoonlijk durven te zijn. Die herkenbaar durven te zijn. Het is hoog tijd voor een politiek die misschien niet altijd overal een antwoord op heeft maar die met ons meeleeft, letterlijk.

Het is hoog tijd dat Den Haag kalmeert. Het is hoog tijd dat er meer ruimte komt voor zachte kracht, voor empathie en emotie.

Gastcolumn in de Volkskrant

Julia Wouters

Politici en bestuurders proberen de bevolking het liefst te bereiken via de media, zo gaat beeldvorming boven echt, persoonlijk contact met burgers. Funest, vindt gastcolumnist Julia Wouters.

In het debat over de gelekte Ministerraadnotulen zei Lilianne Ploumen (PvdA) iets dat mij aan het denken heeft gezet. In het debat ging het onder meer over de crisis bij de Belastingdienst. Die ochtend had er een artikel inTrouw gestaan waarin werd beschreven hoe groot de druk was voor de medewerkers en dat zij zich niet gehoord voelden binnen de organisatie, omdat de leiding alles op alles zette om politieke beloften na te kunnen komen.

Desgevraagd zei Mark Rutte dat het beeld dat Trouw schetste ‘genuanceerd lag’. Ploumen reageerde: ‘Als je maar ver genoeg weg gaat staan, wordt alles genuanceerd.’

In die ene zin van Ploumen zit veel van wat er mis is met de bestuurscultuur. Politici en ambtenaren staan net ver genoeg af van de ervaring van mensen om heel veel schouderophalend gade te kunnen slaan. Nog meer voltrekt zich helemaal buiten het blikveld van het politieke bestuur.

Onzichtbaar

De puntenwolken die het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) leveren, geven het idee dat je kunt zien wat het effect is van beleid. Maar de ervaringen en verhalen van al die verschillende individuen die samen een puntenwolk maken, zijn onzichtbaar. Wat gebeurt er met de ervaringen van burgers die, in de woorden van informateur Herman Tjeenk Willink, ‘van de overheid afhankelijk zijn maar wier stem te zwak tot Den Haag doordringt’?

De weg naar de politieke agenda loopt meestal via de media. Wanneer je niet weet hoe je de aandacht van de media moet trekken, heb je vaak ook geen toegang tot de Haagse agenda’s. Dat geldt voor de agenda van bewindspersonen, voor het ambtelijk apparaat, en ook steeds meer voor die van Kamerleden. Zo kon het gebeuren dat er in 2014 en 2015 talloze uren is vergaderd over ouderparticipatiecrèches en peuterspeelzaal ’t Hinnepykje, maar dat de stem van de slachtoffers van de kinderopvangtoeslagaffaire pas in 2019 luid genoeg klonk om te worden gehoord.

Het effect van een ontmoeting, een persoonlijk gesprek of een persoonlijke ervaring van een politicus kan heel groot zijn. Zo heeft de ervaring van een Kamerlid dat samen met andere vrouwen een single vriendin met kanker had verzorgd, ertoe geleid dat je nu zorgverlof niet alleen meer voor je directe familieleden kunt opnemen.

Lodewijk Asscher

Of neem het gesprek dat Lodewijk Asscher had met een man wiens vrouw tijdens de bevalling van hun kindje was overleden. Zijn schrijnende verhaal zette Asscher er destijds toe aan om wettelijk te regelen dat in zo’n geval het verlof van de moeder kan worden overgeheveld.

Echt contact is dus essentieel. Maar wordt almaar schaarser.

De wens van het bestuur en politici om de beeldvorming in de media te regisseren is van grote invloed. Wanneer een probleem in de beeldvorming kleiner is gemaakt, is men algauw tevreden, zonder dat er in de buitenwereld ook maar iets is veranderd of is opgelost.

Als er straks een nieuwe ministerploeg aantreedt, staat er al een geoliede machine voor hen klaar om op die beeldvorming te sturen. De afdeling voorlichting organiseert werkbezoeken en nodigt daar pers bij uit. Zo kun je laten zien wat je doet en met wie je zoal spreekt zodat je betrokkenheid uitstraalt en kunt laten zien welke dingen en mensen voor jou belangrijk zijn.

En zo kwam het dat we in mijn tijd als politiek adviseur van Lodewijk Asscher dikwijls ergens op bezoek waren met een heel leger aan pers achter ons aan. Mij lukte het nog wel me los te maken van de groep, maar voor de minister was dat welhaast onmogelijk. Bijkomend nadeel is dat bijna alle gesprekken die je met mensen voert een soort toneelstukjes worden.

Op de fiets

Hoe anders was dat in de lokale politiek. Toen ik nog als adviseur in Amsterdam voor wethouder Asscher werkte, gingen we op de fiets door de stad. Een nieuwe sleutel bij de sleutelmaker halen, leidde al tot een echt gesprek. Maar we zaten ook samen in peeskamertjes op de Wallen, reden mee in het busje van de leerplichtambtenaar om spijbelaars thuis op te zoeken. Spraken in een opvanghuis met mensenhandel slachtoffers of met de wanhopige moeder van een gameverslaafde zoon. Geen leger van camera’s en microfoons, maar intieme gesprekken.

Zo dicht op de huid van mensen liggen dingen ook heel genuanceerd. Maar zeker niet zo genuanceerd dat je over hun problemen je schouders kunt ophalen en je kunt permitteren je alleen te bekommeren over de beeldvorming.

Gastcolumn Volkskrant Julia Wouters

Laat Omtzigt in alle rust herstellen van zijn burn-out; CDA-leider Hoekstra kan ook zelf wel bedenken wat Omtzigt wil doorbreken aan tien jaar VVD-beleid, betoogt gastcolumnist Julia Wouters.

Bent u wel eens overspannen geweest? Of heeft u met een flinke burn-out thuisgezeten? Ik wel. Hoewel het zeker niet leuk is, is het wel een leerzame ervaring. Het werkt louterend als je merkt dat ook zónder jou de wereld gewoon blijft draaien. Je zelfrelativering neemt toe wanneer je merkt dat je minder onmisbaar bent dan je zelf dacht.

Sindsdien herken en bewaak ik mijn eigen grenzen veel beter. Helaas is Pieter Omtzigt die louterende ervaring tot op heden niet gegund. Terwijl hij met een burn-out thuis zit, doet de voltallige Nederlandse pers het voorkomen of de vorming van een nieuw kabinet en het tempo waarin dat zal gebeuren van hem afhangt. Je hoort mensen verzuchten dat hij nu maar eens moet laten weten wat hij nou wil en Mark Rutte stuurt hem sms’jes en vertelt daarover in het tv-interview over zijn ‘radicale’ plannen.

Dat ergerde Volkskrant-lezer Jan Smeets zo dat het hem in een ingezonden brief deed verzuchten dat ‘deze zonnekoning’ de kabinetsformatie nu al veel te lang frustreert. Smeets wenste hem een functie elders toe.

Praten over poppetjes

Maar Omtzigt zelf treft geen blaam. Hij verdient het om met rust gelaten te worden en thuis bij te komen zonder getrek aan hem. Hij is slechts een ‘poppetje’ in dit spel en in zijn reactie op het kinderopvangtoeslagschandaal heeft hij van meet af aan gezegd dat ‘praten over poppetjes’ volgens hem ‘niets oplost’. Steeds probeerde hij het gesprek over het (niet) functioneren van de overheid te laten gaan en wilde hij zoeken naar inhoudelijke oplossingen. Zijn ideeën en kritiek zijn gevoeglijk bekend, hij stak ze niet bepaald onder stoelen of banken. Dus ook in zijn afwezigheid zou Hoekstra in staat moeten zijn in te schatten met welk resultaat Omtzigt zich over zijn weerzin jegens Rutte heen kan zetten.

Informateurs Tjeenk Willink en Hamer hebben de opdracht om bij de vorming van een nieuw kabinet de inhoud voorop te stellen en op zoek te gaan naar gedeelde oplossingen voor de belangrijkste opgaven van het land. Dus niet de poppetjes, niet wie-met-wie, maar de inhoud, een gedeelde visie zo je wilt, moet leidend zijn.

Dat is een stuk minder vanzelfsprekend dan je zou denken.

Idealen weggeven

Deze week analyseerde De Groene de verkiezingsprogramma’s van het afgelopen decennium en concludeerde dat partijen veel van hun inhoudelijke idealen weggaven om te kunnen meeregeren. De Groene stelt: ‘Nederland is anno 2021 een land dat is vormgegeven vanuit heel duidelijke VVD-idealen en waar het liberale gedachtegoed overheerst.’ Het maakte dus eigenlijk niet uit wie zich bij de verschillende kabinetten van Rutte aansloot, het was steeds zijn gedachtegoed dat domineerde.

En laat het nu juist dit gedachtegoed zijn, van de man die visie maar een vies woord vindt, dat stelt dat een goede overheid een kleine overheid is, ‘snijden in eigen vlees’ propagandeert en de overheidsfinanciën als doel in plaats van middel ziet. Het is dit gedachtegoed dat het laatste beetje verbeelding uit de politiek heeft weten te meppen.

Dus nu komt de overheid tot ons als een meerkeuzen-belmenu, een onbegrijpelijke brief of een steunmaatregel waar je geen gebruik van durft te maken uit angst straks opgejaagd te worden als fraudeur. Nu is het beleid zo complex geworden dat zelfs de ambtenaren het niet meer begrijpen, niet meer kunnen uitleggen, laat staan uitvoeren. Of kan een ministerie, zoals deze week uit het Rekenkamerrapport bleek, miljarden uitgeven zonder dat te kunnen verantwoorden, omdat de kennis en de mankracht bij de ambtenaren ontbreekt.

Toon leiderschap

Dus vooruit met die geit! (dixit Hoekstra) en toon leiderschap. Mijn advies aan Hoekstra is hetzelfde als aan alle andere partijleiders. Zorg voor een inhoudelijk goed resultaat zodat de overheid er weer voor de burgers is en er een einde komt aan de BV Nederland waar de premier niets meer is dan een HR-manager met een bezuinigingsopdracht.

En als Omtzigt, wanneer hij weer fit genoeg is om aan de slag te gaan, niet tevreden is met het resultaat, weet ik een uitstekende functie elders voor hem: het schijnt dat er een nieuwe club moet komen waar burgers met hun klachten over de overheid terechtkunnen.

GASTCOLUMN in de Volkskrant 

JULIA WOUTERS

Op zoek naar een ‘nieuwe bestuurscultuur’ is vooroverleg in diskrediet geraakt. Maar juist voor vrouwelijke bewindslieden is het belangrijk vooraf aan de Ministerraad bondjes te sluiten, betoogt gastcolumnist Julia Wouters.

Een van de ‘radicale ideeën die Mark Rutte de afgelopen week uit de doeken deed, was om voortaan het coalitieoverleg te schrappen en de Ministerraad van tien uur ’s ochtends tot tien uur ’s avonds te laten duren. Dit past bij de algemene teneur dat achterkamertjes en vooroverleggen vies en vuig zijn.

In het debat over het eindverslag van de informateur was de consternatie dan ook groot toen bleek dat er vooroverleg was geweest tussen verschillende partijen over het voorstel SER-voorzitter Mariëtte Hamer als nieuwe informateur aan te wijzen.

Mijn overtuiging is dat het er niet om gaat dát er vooroverleggen plaatsvinden, maar om wie daar wel en niet bij aanwezig zijn en de manier waarop besluiten tot stand komen.

Coalitieoverleg

Laat ik uit mijn eigen ervaring putten. Tijdens Rutte II was het coalitieoverleg belangrijker dan de Ministerraad. Het was op de maandagochtend dat de meest prangende zaken werden beklonken. Dat werd in het kleine gezelschap gedaan van de premier, de vicepremier en twee fractievoorzitters. Als ze er op dat moment niet uitkwamen, werd het overleg na kantoortijd voortgezet en zo nodig werd er nachten lang doorvergaderd.

Wanneer de pers daar lucht van kreeg, stonden er drommen journalisten voor de deur en sprak men op het Journaal van een crisis. Dat verhoogde de druk dan weer om er zo snel mogelijk uit te komen, wat de kwaliteit van de gevonden oplossingen vaak niet ten goede kwam.

Bovendien kreeg de beeldvorming van wie de winnaar of de verliezer was dan de overhand en konden ze zich minder permitteren tot een goed inhoudelijk compromis te komen. Neem bijvoorbeeld de bed-bad-broodcrisis (over de opvang van illegale asielzoekers in 2016). Dat leidde tot nachtenlang koortsachtig vergaderen en een gedrochtelijk, totaal onuitvoerbaar compromis waar men nog enigszins politiek mee kon leven.

Ergernis

Tijdens het Bewindspersonen Overleg (het BPO) op de donderdagavond, werden de ministers en staatssecretarissen van de eigen partij bijgepraat over de genomen besluiten die de volgende dag tijdens de ministerraad zouden worden bekrachtigd. Dat leidde vaak tot ergernis. Een van de ministers mopperde geregeld dat als haar mening en deskundigheid niet eens werden gevraagd, zelfs niet wanneer het om haar eigen portefeuille ging, ze de donderdagavond liever ‘iets nuttigs ging doen’.

Een ander gevolg was dat bewindspersonen, tot de ergernis van degene die wél bij het coalitieoverleg zaten, steeds vaker hun onderwerpen probeerden te agenderen voor het coalitieoverleg. Daarmee dreigde de agenda van de maandagochtend topzwaar te worden en dat er alleen maar meer dingen in een klein gezelschap werden besloten.

Tegenwoordig werk ik als coach van vrouwen in de politiek of politieke organisaties en merk ik dat het vooral vrouwen zijn die de boot missen. Ik leer ze dan ook juist vóór de officiële vergadermomenten al medestanders voor hun ideeën te zoeken. Want waar mannen veel meer geneigd zijn elkaar op te zoeken om even in de week te leggen of hun idee op steun kan rekenen, gaan vrouwen er te vaak vanuit dat het officiële beslissingsmoment ook echt het moment is waarop het allemaal moet gebeuren. Mannen maken ook relatief vaker wel deel uit van dergelijke onofficiële ‘vergader’-momenten.

Tel daar nog eens bij op dat het voor vrouwen vaak moeilijker is het woord te krijgen en te houden tijdens een vergadering, waar de vrouwen in Rutte III zich ook openlijk over hebben beklaagd, en je weet hoe belangrijk het voor hen is om al vóór de Ministerraad bondjes te sluiten. Willen hun argumenten gehoord worden en hun visie meetellen dan hebben juist zij veel baat bij vooroverleg.

Vrouwen leiden beter

Een tijdje geleden was in het nieuws dat vooral landen met een vrouw aan het hoofd het goed deden bij het bestrijden van de coronacrisis. Dat vroeg natuurlijk om nadere analyse. Want zijn vrouwen ‘van nature’ beter in staat om leiding te geven in tijden van een dergelijke crisis, of speelde hier toch iets anders?

Uit die analyse bleek dat vrouwen niet zozeer beter zijn in het bevechten van het virus zelf, maar dat de aanwezigheid van een vrouw aan het hoofd van een regering een teken kan zijn dat de politieke instituties en waarden in dat land meer inclusief zijn.

Met andere woorden, er zitten in die landen mensen met een meer diverse achtergrond en expertise aan de tafel waar de belangrijke besluiten worden genomen. Waar het minder om ego draait en waar verschillende informatiebronnen worden geraadpleegd en leiders de ‘nederigheid’ hebben om naar andere stemmen te luisteren. En dat leidt tot betere besluiten die op een breder draagvlak kunnen rekenen met minder blinde vlekken.

De wil hebben om naar anderen te luisteren. Je zou dat een andere bestuurderscultuur kunnen noemen.

De tegenstanders van een ­vrouwen­quotum vrezen dat de maatregel om meer vrouwen in de top van het bedrijfsleven te krijgen ten koste zal gaan van ‘de kwaliteit’. Gerard van Vliet, directeur van de Nederlandse Vereniging Commissarissen en Directeuren (NCD), noemt het zelfs ‘heel gevaarlijk’. Ook veel vrouwen verklaren een baan niet op basis van hun geslacht te willen krijgen. Want, zo redeneren ze, vrouwen met ­‘voldoende kwaliteit’ komen er ook wel op eigen kracht. De harde cijfers ­geven echter een ander beeld.

De vraag die we ons dan ook moeten stellen is: wat is ‘kwaliteit’? Waarom betekent ‘kwaliteit’ in de praktijk zo vaak dat de keuze op een man valt? Is kwaliteit soms oneerlijk verdeeld tussen mannen en vrouwen? Zijn we eigenlijk wel in staat ‘kwaliteit’ objectief te beoordelen?

Uit talloze onderzoeken blijkt dat dat niet zo eenvoudig is omdat we mannen en vrouwen verschillend beoordelen. Mensen hebben nu eenmaal een enorme beeldbank in hun hoofd van mannelijke professionals en leiders. ­Daardoor associëren we mannen met leiderschap en leiderschap met mannelijkheid en ­geloven we makkelijker dat een man ‘kwaliteit’ heeft. Vrouwen vinden we op basis van diezelfde beeldbank juist minder snel ‘geschikt’.

Potentie

Een onderzoek van de Universiteit van Princeton uit 2004 geeft een goed beeld hoe dit soort vooroordelen werken. Wetenschappers maakten twee cv’s van denkbeeldige sollicitanten voor dezelfde baan. Op het ene cv had de kandidaat meer relevante werkervaring. Het andere cv liet juist een betere opleiding zien. Proef­personen mochten beoordelen wie ze het meest geschikt vonden.

Er waren drie groepen met proefpersonen: twee groepen die het geslacht van de sollicitanten te horen kregen, waarbij het geslacht per groep verschilde, en een controlegroep die het geslacht van beide kandidaten niet wist. De controlegroep koos met grote meerderheid voor de beter opgeleide sollicitant. In de groep waar de hoger opgeleide kandidaat een man was, was het resultaat hetzelfde. Maar in de groep waarbij de mannelijke sollicitant degene was met een lagere opleiding, bleek dat opeens veel minder een probleem. De meerderheid gaf nog steeds de voorkeur aan de man.

Je kunt dit fenomeen als volgt samenvatten: wat is de belangrijkste kwaliteit voor een ­bepaalde functie? Maakt niet uit, als de man­nelijke kandidaat het maar heeft.

De onbewuste associatie met mannen en ­leiderschap en leiderschap met mannelijkheid betekent ook dat mannen op hun potentie worden beoordeeld, vrouwen op wat ze al bereikt hebben.

Van mannen wordt eerder aangenomen dat ze het wel zullen leren. Vrouwen ­worden meer als een risico gezien. Vrouwen lijden niet alleen onder vooroordelen, ze hebben ze zelf ook. Daardoor beoordelen ook vrouwen hun sekse-genoten minder positief. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat vrouwen zichzelf dikwijls ­onderschatten. Terwijl ­mannen zichzelf eerder overschatten.

Valkuil

Recent Zweeds onderzoek bevestigt dit ­patroon. De onderzoekers analyseerden het taalgebruik van investeerders (m/v) tijdens ­beoordelingsgesprekken met ondernemers en toonden op die manier aan dat wat een pluspunt is bij een man een minpunt kan zijn bij een vrouw.

Zo wordt het niet gewaardeerd wanneer een vrouw te veel zelfvertrouwen uitstraalt, maar ook niet wanneer ze te bescheiden is. Een ­ondernemer moet kostenbewust zijn, maar voor de vrouw is dat een valkuil, want in haar geval ziet men het als gebrek aan ambitie. Over een man werd gezegd: ‘Hij is voorzichtig, en dat is goed. Hij neemt weloverwogen beslissingen.’

Positieve eigenschappen bij vrouwen werden in twijfel getrokken: ‘jong, maar onervaren’. Bij mannen was er zelden een ‘maar’: ‘jong en veelbelovend’. Zelfs als de eigenschappen negatief waren, werd er een positieve draai aan gegeven: ‘arrogant, maar indrukwekkend competent’.

De vrouwen in de beoordelingscommissie bleken net zo goed vooroordelen over vrouwen te hebben.

In Noorwegen werd al in 2002 een vrouwenquotum opgelegd. Ansgar Gabrielsen, destijds minister van Economische Zaken ­namens de Conservatieve Partij kon het niet verkroppen dat de overheid miljarden investeerde in de opleiding van vrouwen wier talent onvoldoende werd benut. En dus kwam er een wet.

Dankzij het quotum zullen bedrijven meer ‘kwaliteit’ binnenhalen dan ze voor mogelijk hielden. Helaas gaat dit niet vanzelf. En alleen zo kunnen we de beeldbank in ons hoofd steeds meer vullen met beelden van vrouwelijk leiderschap – in al haar diversiteit.

DOOR JULIA WOUTERS BEELD LIZE PRINS

Nee, geen speciale vrouwenpartij, een bundeling van krachten als het om de politieke agenda gaat is veel effectiever, dat wist Joke Smit allang. In het geweldige afscheidsinterview dat ze met Hedy d’Ancona in september 1981 twee maanden voor haar dood had voor OPZIJ, gaf ze al haarfijn te kennen welke kant het op zou moeten. Dit interview is nog griezelig actueel en kan via onze site in zijn geheel worden gelezen. Julia Wouters, auteur van de Zijkant van de politiek, pakt de draad op. Tijd voor actie!

Toen Joke Smit wist dat ze niet lang meer te leven had, trok ze zich niet terug met haar geliefden maar ging ze als een bezetene aan het werk. Met een nog grotere intensiteit en verbetenheid dan ze haar korte leven al had gedaan. Er was nog zoveel dat ze wilde bereiken voor de vrouwenzaak, dat ze elke resterende minuut wilde gebruiken.

Joke Smit wordt wel beschouwd als de grondlegger van de tweede feministische golf in ons land. Op haar sterfb ed leek het of ze zich ook hoogstpersoonlijk verantwoordelijk voelde voor de (succesvolle uitvoering) van de feministische agenda.

Die gedrevenheid blijkt heel duidelijk uit het prachtige afscheidsinterview dat Hedy d’Ancona met haar had in september 1981 in wat toen nog radikaal feministisch blad Opzij heette.

Misschien is ‘prachtig’ niet het juiste woord en ‘afscheid’ dekt de lading ook al niet, want het is allesbehalve een terugblik op haar leven. Smit kijkt alleen vooruit. Het interview leest als een uitgebreide To Do-lijst voor de lezer. Smit is in het interview heel duidelijk over wat het belangrijkste doel van feministen zou moeten zijn: politieke macht. En ze laat het ook niet aan de verbeelding van de lezer over hoe die macht bereikt moet worden.

De kop boven het interview was: ‘’t Kan helaas niet zondervrouwenpartij.’

Na ruim een decennia ploeteren om de emancipatieagenda aan de man te brengen, zag ze een Vrouwenpartij als onvermijdelijk. Net zoals de SDAP ooit was opgericht om op die manier de belangen van arbeiders te behartigen, ongeacht uit welke ideologische zuil ze afkomstig waren, zo moesten vrouwen/feministen zich volgens haar ook als groep politiek organiseren. Zo niet, dan zou hun agenda altijd het onderspit blijven delven. Immers, mannen zouden macht en invloed moeten inleveren om meer ruimte voor vrouwen te maken. En haar ervaring daarmee was tot dan toe niet hoopgevend geweest. Want hoewel mannen in Smits eigen partij (de Pvda) de mond vol hadden over eerlijk delen van macht, kennis en middelen – bleek dat in de praktijk toch een stuk ingewikkelder als het henzelf betrof. Zelf had ze het na een jaar in de Amsterdamse gemeenteraad al voor gezien gehouden omdat ze geen ruimte kreeg. Ed van Thijn, in die tijd fractievoorzitter, vertelde later dat de fractie zich pas door haar vlammende afscheidsrede realiseerde ‘welk talent wij in huis hadden’.

Smit was tot de conclusie gekomen dat een CDAfeministe linkser was dan 99 procent van de mannen bij de Pvda of de PSP: ‘Want zij is niet alleen voor eerlijk delen in de wereldeconomie, maar ook voor eerlijk delen thuis.’ Smit ging verder dan alleen stelling te nemen. In het OPZIJ-interview deed ze haar hele politieke strijdplan minutieus uit de doeken.

Realist als ze was, erkende ze dat de tijd nog niet rijp was voor een vrouwenpartij. Daar moest naartoe gewerkt worden. De eerste concrete stap, zo stelde ze, was dat er veel meer samengewerkt moest worden door vrouwen in een vrouwenfractie. Daarin zouden feministen elkaar over de partijgrenzen heen opzoeken om vrouwenbelangen er bij hun eigen partij doorheen te drukken. Of zo nodig met elkaar voor een voorstel te stemmen, zelfs als dat afweek van het standpunt van de mannen in hun eigen fractie.

Smit was geïnspireerd door de motie-Tendeloo uit 1955, die een einde maakte aan het gebruik dat je als ambtenares ontslagen werd wanneer je trouwde. De motie was met een hele krappe meerderheid aangenomen. Het feit dat alle vrouwelijke Kamerleden de motie hadden gesteund, had het verschil gemaakt. Het toonde aan dat vrouwen wel degelijk invloed konden hebben, als ze elkaar maar steunden.

Een paar weken na het verschijnen van het artikel in OPZIJ overleed Joke Smit.

 

De journalistiek ziet zichzelf tegenwoordig vooral als doorgeefluik van de meningen van anderen of als commentator aan de zijlijn. Maar OPZIJ vatte haar rol in die tijd een stuk ruimer op. Dankzij OPZIJ was het Kamerbreed Vrouwen Overleg datzelfde jaar nog een feit. Vanaf dat moment kwamen alle vrouwelijke leden van de Eerste en Tweede Kamer regelmatig bij elkaar om over politieke en andere zaken te praten, ongehinderd door partijdiscipline.

Door mannen werd het Kamerbreed Vrouwenoverleg vaak afgedaan als een machteloos hobbyclubje, maar de vrouwen die ik voor mijn boek Dezijkant van de macht sprak, verhaalden er vol enthousiasme over. Niet alleen vonden ze er steun, ze bereikten wel degelijk wat. “Wij hebben echt met elkaar strategieën bedacht om de dingen door de fracties heen te krijgen die wij goed voor de emancipatie vonden en waar we het van links tot rechts over eens waren,” vertelt Annemarie Jorritsma (VVD). De informatie die de vrouwen met elkaar deelden, gebruikten ze om hun eigen fractie onder druk te zetten. Jeltje van Nieuwenhoven (Pvda):

“In de VVD-fractie konden de vrouwen zeggen: ‘Binnen de Pvda gaan ze nu echt iets doen met een motie over kinderopvang. Dan kunnen wij toch niet achterblijven!’ Zo kon je elkaar helpen.”

Toch stierf het Kamerbreed Vrouwen Overleg midden jaren negentig een stille dood. Je zou kunnen beweren dat het ten onder ging aan haar eigen succes. Er was inmiddels veel bereikt met de Wet gelijke behandeling die in 1994 werd aangenomen als hoogtepunt. Daarmee was de gelijkheid tussen mannen en vrouwen wettelijk vastgelegd. Het gevoel overheerste dat het nu vooral nog zaak was om die gelijke kansen te pakken. Echte gelijkheid was nog slechts een kwestie van tijd. De gedachte dat vrouwen gemeenschappelijke belangen hebben en onderling solidair moeten zijn, verdween. En daarmee ook de belangstelling voor een vrouwenfractie. En waren de meeste vrouwen tot die tijd op de vleugels van de vrouwenbeweging de politiek in gekomen, nu wilden vrouwen bewijzen dat ze niet in de politiek zaten omdat ze vrouw waren, maar vanwege hun persoonlijke kwaliteiten. Daardoor voelden ze zich geremd om nog langer op typische vrouwenthema’s te hameren.

Wat ook meespeelde was dat vrouwen het zat waren dat er net gedaan werd of iets als kinderopvang of ouderschapsverlof alleen een vrouwenonderwerp was. Nu was de beurt aan de mannen om zich daar hard voor te maken. Vrouwen moesten zich meer richten op de klassieke machtsportefeuilles zoals Financiën en Economische Zaken.

Hoewel ze gelijk hadden, was het effect rampzalig.

De voorheen klassieke vrouwenonderwerpen zoals bijvoorbeeld de combinatie van arbeid en zorg stonden nu onderaan de agenda of vielen er helemaal vanaf.

Het estafettestokje was niet overgepakt maar lag op de grond.

Inmiddels ligt het optimistisme dat het vanzelf wel goed gaat komen achter ons.

Vrouwen hebben hun achterstand in opleidingsniveau ruimschoots ingehaald, maar daarmee is het positieve nieuws ook wel op. De genderongelijkheid is desondanks reuze hardnekkig gebleken. We kennen de cijfers.

De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen krijgt dan ook weer volop aandacht. Je ziet het terug op tv, in de kranten en op diverse podia. De vrouwenstrijd begint weer hip te worden en steeds meer vrouwen durven zichzelf na lange tijd weer trots feminist te noemen. Maar het aantal vrouwen in de politiek neemt sinds 2010 juist af in plaats van toe. Vrouwen zijn in de politiek nog steeds een minderheid, en op plekken met echte invloed zijn vrouwen al helemaal pijnlijk schaars. In de Tweede Kamer zijn maar twee fractievoorzitters vrouw.

Vrouwenorganisaties lijken niet zo gebrand op het vergaren van politieke macht als Joke Smit en haar tijdgenoten waren.

Verwonderlijk is dat niet. Het past in onze tijdsgeest.

Het maatschappelijke vertrouwen in de politiek is laag. Daardoor kijken vrouwen niet naar de politiek voor oplossingen en zien ze voor zichzelf veel te weinig de opdracht om politiek actief te worden. Daardoor ontbreekt het de vrouwenbewegingen aan een duidelijke politieke agenda of politiek aanvalsplan.

Was de slogan van het tweede golf-feminisme nog: ‘Het persoonlijke is politiek’, tegenwoordig is het politieke weer gewoon persoonlijk. Barrières en obstakels die vrouwen ervan weerhouden om meer invloed en macht te vergaren, worden afgedaan als persoonlijk falen. De verantwoordelijkheid ligt bij individuele vrouwen. U kent de argumenten wel: vrouwen zijn niet ambitieus genoeg, het zijn balanstrutjes die niet willen. Ze moeten vaker hun vinger opsteken. Bereid zijn meer, langer en harder te werken. Ze moeten de juiste partner zoeken of met hem het gesprek aangaan en vooral niet te vroeg of te laat kinderen nemen. Ze moeten het vooral ook allemaal gewoon veel beter regelen. En niet zo onzeker zijn!

Vrouwenemancipatie krijgt in de politieke arena zelden de prioriteit die het verdient.

En zo kan het gebeuren dat, hoewel Mckinsey berekende dat er in ons land honderd miljard te verdienen valt aan gendergelijkheid, en de Rabobank onlangs becijferde dat de groei van onze economie tot stilstand komt door krapte op de arbeidsmarkt, vrouwenemancipatie geen politiek speerpunt is. En hoewel vrouwen inmiddels ook in absolute cijfers hoger opgeleid zijn dan mannen en die publieke investering onvoldoende oplevert omdat vrouwen nog steeds niet dezelfde kansen krijgen als mannen, krijgt ook dit onderwerp altijd maar zijdelings politieke aandacht. Aandacht voor structurele verklaringen en oplossingen is er nauwelijks.

De vrouwenemancipatie staat in het zijzaaltje, zelden op het hoofdpodium.

Het wordt dan ook hoog tijd dat vrouwen en de vrouwenbeweging weer inzien dat de politiek ertoe doet en beseffen dat het feminisme politieke macht nodig heeft om effectief te zijn. Vrouwen in de politiek moeten weer op de vleugels van de vrouwenbeweging kunnen opereren. Zich gesteund voelen door de maatschappelijke druk van feministen en zich gesterkt voelen bij het hameren op die dingen die in de politiek bereikt kunnen worden die het voor vrouwen daadwerkelijk beter maken, zonder bang te zijn voor excuustruus of zeur weggezet te worden.

De noodzaak voor de vrouwenbeweging om een duidelijke politieke agenda te formuleren, het debat te beïnvloeden, druk op het bestuur uit te oefenen en te zorgen voor politieke vertegenwoordiging is vandaag de dag onverminderd belangrijk.

Immers, om meer vrouwen aan de top te krijgen in het bedrijfsleven, zijn we afhankelijk van de politieke wil en een politiek besluit om verder te gaan dan een boterzacht streefcijfer. Alle ons omringende landen gingen ons al voor. Datzelfde geldt voor politieke vertegenwoordiging.

Het wordt tijd dat aan de tafels waar beleid gemaakt wordt, vrouwen in gelijke mate meebeslissen. Het serieus handhaven van de Wet gelijke behandeling en gelijke beloning, en daar prioriteit aan geven, ligt bij de politiek. In IJsland is er al een jaar een wet van kracht waardoor bedrijven die de fout ingaan ook daadwerkelijk een forse boete riskeren.

Ook de geringe mate waarin slachtoffers van seksueel of huiselijk geweld serieus genomen worden en het geringe aantal veroordelingen van daders moet politieke prioriteit worden.

Maatregelen tegen zwangerschapsdiscriminatie, hoeveel geld er voor kinderopvang wordt uitgetrokken, hoeveel dagen ouderschapsverlof en vaderschapsverlof er zijn? Allemaal politieke besluiten.

Weet u hoe vaak het woord ‘vrouw’ voorkomt in het hoofdstuk over emancipatie van het huidige regeerakkoord? Nul keer!

De vrouwenbeweging kan veel leren van de LHBTIQ-beweging. Hun achterban is net zo divers als die van de vrouwenbeweging. Net zoals dat voor vrouwen geldt, zijn de onderlinge verschillen tussen mensen die zich onder de noemer ‘LHBTIQ’ scharen groter dan hun overeenkomsten.

Toch lukt het hen wel degelijk om een aantal gemeenschappelijke agendapunten te formuleren.

Neem een organisatie als het COC. Zij hebben al jaren een effectieve politieke lobby. Telkens als er verkiezingen zijn, zetten zij met hun stembusakkoord druk op politieke partijen om hun steun uit te spreken voor hun emancipatie-agenda. Met ondertekening van zo’n Regenboogakkoord, voorheen het Roze Stembusakkoord, beloven politieke partijen zich in te zetten voor die agenda. Verreweg de meeste politieke partijen ondertekenen dit akkoord maar al te graag. Ze willen daarmee uitstralen dat LHBTIQ belangen bij hen veilig zijn en hopen op die manier stemmen te winnen.

Het COC monitort vervolgens of de partijen hun belofte gestand doen. Ook gaande de rit weten ze het politieke debat goed te beïnvloeden.

Toen onlangs de in het Nederlands vertaalde Nashvilleverklaring ons land schokte, sprak heel politiek Nederland zich uit. Die terecht geuite verontwaardiging over de homofobe tekst staat in schril contrast met de gelatenheid waarmee de politiek reageert op vrouwonvriendelijke of ronduit seksistische uitlatingen. Zo kan ik me niet herinneren dat de ‘grab’m by thepussy’-uitspraak van – toen nog presidentskandidaat – Trump, een vergelijkbare reactie opriep bij politici. Geen impromptu speeches van burgemeesters of uitingen van afschuw door onze premier.

Je kunt de kracht van de politieke vuist van de LHBTIQ-beweging ook afmeten aan het feit dat er in de Tweede Kamer heel wat meer gedebatteerd wordt over genderneutrale toiletten dan over het grote tekort aan gratis openbare toiletten voor vrouwen. En daarmee laat de LHBT-gemeenschap zien dat het wel degelijk mogelijk is om het politieke debat te beïnvloeden. Het wordt tijd dat de vrouwenbeweging dat voorbeeld gaat volgen. Wanneer vrouwenorganisaties hun volle gewicht achter een gezamenlijke agenda scharen, wordt de sociale druk op de politiek en politici groter en zullen vrouwenbelangen weer stevig op de agenda komen te staan.

Daarom doe ik een oproep aan vrouwen en vrouwenorganisaties: zet de schouders onder de totstandkoming van een politieke agenda en formuleer aan de hand daarvan een stembusakkoord waarmee je politici uitdaagt publiekelijk hun steun uit te spreken. De vrouwenstrijd kan niet zonder een politieke vuist.

Hoe mooi zou het zijn als juist vanuit OPZIJ als eerbetoon aan honderdjaar vrouwenkiesrecht zo’n politieke vrouwenagenda tot stand zou komen.

 

Julia Wouters is politicoloog en auteur van De zijkant van de macht – Waarom de politiek te belangrijk is om aan mannen over te laten (uitgeverij Balans, 2018). Elf jaar lang was ze politiek adviseur en speechschrijver van Lodewijk Asscher. Nu zet ze die ervaring in voor haar missie en adviseert en coacht ze vrouwen in de politiek of met politieke ambities.

 

Dit artikel verscheen eerder in OPZIJ

Vrouwen en vrouwenorganisaties hebben de politiek nodig om hun belangen te behartigen – en de politiek heeft meer vrouwen nodig om die belangen ook echt tot hoofdzaak in plaats van bijzaak te maken.

De ongelijkheid tussen mannen en vrouwen krijgt de laatste tijd steeds meer aandacht. Je ziet het terug op tv, in de kranten en op diverse podia. De vrouwenstrijd begint weer hip te worden en steeds meer vrouwen durven zichzelf na lange tijd weer trots feminist te noemen. Ze laten steeds luider van zich horen en eisen verandering: Time’s Up!

Ik voel vlinders in mijn buik bij de hoop dat we misschien aan het begin van een nieuwe feministische golf staan. Maar ik maak me ook zorgen over de effectiviteit van dat hedendaagse feminisme. De nieuwe generatie zelfbewuste feministen ontbreekt het aan een politieke agenda en aan een politiek aanvalsplan.

Maatschappelijk vertrouwen

Verwonderlijk is dat niet. Hedendaagse feministen verschillen hierin niet van hun leeftijds- en tijdsgenoten. Het maatschappelijke vertrouwen in de politiek is laag. Daardoor kijken ze niet naar de politiek voor oplossingen en zien ze voor zichzelf ook veel te weinig opdracht om politiek actief te worden.
Dat is mijns inziens een grote fout. De politiek is niet zaligmakend, maar nog altijd veel te belangrijk om links (of rechts) te laten liggen.

Vrouwen van de eerste feministische golf vochten voor het kiesrecht. Sommige van hen waren bereid daarvoor te sterven, zozeer waren ze overtuigd van de noodzaak dat vrouwen moesten kunnen meepraten en meebeslissen in de politieke arena: alleen dán zou de positie van vrouwen werkelijk verbeteren.

Nee zeggen was geen optie

Vrouwen van de tweede feministische golf waren overtuigd dat, wanneer je de mogelijkheid had om de politiek in te gaan, nee zeggen geen optie was. Er was immers geen betere manier om je politieke agenda te verwezenlijken dan daar waar de besluiten werden gemaakt.
De vrouwen die in de jaren zeventig en tachtig in de politiek zaten, wisten zich gedragen en gesteund door de vrouwenbeweging. Ze hadden heldere doelen en waren ervan doordrongen dat ze een stem gaven aan al die andere vrouwen. Daardoor hadden ze, ondanks dat vrouwen in de politiek nog een kleine minderheid was, het lef zich te laten gelden en de boel flink op te schudden.

Duidelijke politieke agenda nodig

De noodzaak voor de vrouwenbeweging om een duidelijke politieke agenda te formuleren, druk op de politiek uit te oefenen en te zorgen voor politieke vertegenwoordiging is vandaag de dag onverminderd belangrijk.
Immers, om meer vrouwen aan de top te krijgen in het bedrijfsleven, zijn we afhankelijk van de politieke wil en een politiek besluit om verder te gaan dan een boterzacht streefcijfer. Alle ons omringende landen gingen ons al voor.
Het serieus handhaven van de wet voor gelijke behandeling en gelijke beloning, en daar prioriteit aan geven, ligt bij de politiek. In IJsland is er al een jaar een wet van kracht waardoor bedrijven die de fout ingaan ook daadwerkelijk een forse boete riskeren.
Ook de geringe mate waarin slachtoffers van seksueel of huiselijk geweld serieus worden genomen worden en het geringe aantal veroordelingen van daders moeten een politieke prioriteit worden.
Hoeveel geld is er voor kinderopvang, hoeveel dagen ouderschapsverlof en vaderschapsverlof zijn er?
Allemaal politieke besluiten.

Dit is mijn oproep:

Daarom doe ik een oproep aan vrouwen en vrouwenorganisaties: formuleer een politieke agenda. Steun vrouwen in de politieke arena die zich inzetten voor die agenda of beter nog: ga zelf de politiek in.
De vrouwenstrijd kan niet zonder een politieke vuist.

 

Deze blog verscheen eerder op Stadsleven.nu